Leerlingparticipatie en burgerschapsopdracht

Burgerschapswetgeving 

Burgerschapsonderwijs gaat over de basiswaarden van onze samenleving en de democratische rechtstaat. Leerlingen ontwikkelen bij dit vak de sociale en maatschappelijke competenties die daarvoor nodig zijn. Sinds 1 augustus 2021 zijn alle basis- en middelbare scholen wettelijk verplicht om een duidelijke visie op burgerschapsonderwijs in hun schoolplan op te nemen. Daarbij moeten zij invulling geven aan:

• het overbrengen van de basisprincipes van de democratische rechtsstaat
• het bevorderen van sociale en maatschappelijke vaardigheden
• het bijbrengen van kennis en respect voor diversiteit in levensbeschouwing, afkomst, geslacht, handicap en seksuele oriëntatie

Scholen zijn verplicht om een omgeving te creëren waarin leerlingen gestimuleerd worden om met deze waarden te oefenen. Ze zijn niet verplicht om hier een minimum aantal uur aan te besteden, en staan vrij in hoe ze burgerschapsonderwijs integreren binnen de school.

Leerlingparticipatie en burgerschapsonderwijs versterken elkaar

Het doel van burgerschapsonderwijs is om leerlingen te helpen sociale en maatschappelijke vaardigheden te ontwikkelen, zodat ze actieve burgers worden. Burgerschapsonderwijs is meer dan alleen een les. Het is verweven in de hele schoolcultuur. Het komt tot uiting in dagelijkse activiteiten binnen de school. In de klas leren leerlingen samenwerken, rekening houden met zichzelf en anderen, en verantwoordelijkheid nemen. 

Leerlingparticipatie biedt een praktische manier om dit te oefenen en draagt zo direct bij aan de doelen van burgerschapsonderwijs. Het bevordert de kennis, houding en vaardigheden die leerlingen nodig hebben om democratische burgers te worden. Leerlingen krijgen invloed op zaken die voor hen belangrijk zijn, zowel binnen als rond de school. Dit kan bijvoorbeeld via een leerlingenraad, maar ook door hen te betrekken bij het vormgeven van hun eigen leerproces. 

Door leerlingen vroeg te betrekken bij beslissingen in de klas, leren ze gezamenlijk verantwoordelijkheid te dragen en zich als leden van de gemeenschap te zien. Deze ervaringen met inspraak en invloed nemen ze mee in hun leven als volwassen burgers. 

Het ontwikkelen van burgerschapsvaardigheden via leerlingparticipatie

Door leerlingen actief te betrekken bij het vormgeven van hun onderwijs en het nemen van beslissingen, geef je hen de kans om praktische burgerschapservaringen op te doen. Dit draagt op verschillende manieren bij aan hun ontwikkeling tot democratische burgers:

Kritisch denken

Leerlingen leren informatie te beoordelen, dingen vanuit verschillende standpunten te bekijken en keuzes te maken. Door na te denken over hun eigen standpunten en het aanhoren van de standpunten van anderen leren ze hoe zij een goed doordachte mening vormen.

Reflectie

Je leert leerlingen na te denken over hun eigen gedrag en dat van anderen. Dat doe je door met hen te praten over de manier waarop zaken die voor hen belangrijk zijn in en rond de school georganiseerd zijn. De motivatie van mensen om dingen wel, of juist niet te doen kan dan duidelijker worden. 

Communicatieve vaardigheden

Participeren doe je vaak door middel van verbale communicatie. Belangrijke vaardigheden voor bijvoorbeeld een dialoog zijn luisteren, samenvatten en doorvragen. Daarnaast is het kunnen onderbouwen en verwoorden van je eigen standpunt ook belangrijk.   

Besluitvorming

Leerlingen leren keuzes te maken op basis van informatie en argumenten. Ze oefenen met democratische principes door te leren omgaan met verschillende meningen en deze te waarderen, opnieuw na te denken over hun eigen mening, met concrete oplossingen te komen en eventueel een compromis te sluiten. Daarnaast leren ze ook dat je op verschillende manieren tot besluitvorming kunt komen. 

Sociale vaardigheden

Leerlingen leren samenwerken in groepen, naar verschillende standpunten te luisteren, conflicten op te lossen, zich te verplaatsen in de ander, voor zichzelf en hun mening op te komen en begrip te tonen bij meningsverschillen.

Zelfvertrouwen

Als leerlingen het gevoel hebben dat hun stem erkend en gewaardeerd wordt, maakt hen dat vaak zelfverzekerder. Door positieve ervaringen met participatie krijgen ze het zelfvertrouwen om ergens iets van te vinden. 

Verantwoordelijkheidsgevoel

Leerlingen voelen zich verantwoordelijk als ze het gevoel hebben dat ze betrokken zijn bij een groep of een beslissing. Ze leren niet alleen hun eigen mening te vormen, maar er ook voor te zorgen dat hun klasgenoten dat kunnen doen. 

Burgerschapsonderwijs als kans om aan leerlingparticipatie te werken

Voor leerkrachten en schoolleiders die aan de slag willen met leerlingparticipatie, is de burgerschapsopdracht een kans om de invloed die leerlingen uit kunnen oefenen in school te vergroten. Leerlingparticipatie kan ook schoolbreed gedragen worden, als het via burgerschap in het schoolplan staat. Daarmee is het niet meer de verantwoordelijkheid van één of een paar enthousiaste leerkrachten.

Het kan daarnaast leiden tot een uitbreiding van de participatiemogelijkheden binnen de school. Bijvoorbeeld meer initiatieven waardoor leerlingen naast meedenken ook meehelpen, meevormgeven of meebeslissen. Of juist dat leerlingen niet alleen invloed uit kunnen oefenen op hun eigen ontwikkel- en leerproces, maar ook in de klas en op school of in de buurt.

Hier vind je meer informatie over het vormgeven van de burgerschapsopdracht op school:

• Op de pagina Wat is leerlingparticipatie en waarom is het waardevol? lees je meer over hoe leerlingparticipatie bijdraagt aan de ontwikkeling van burgerschapscompetenties.
• Op de pagina Hoe ga je als school aan de slag met leerlingparticipatie? lees je ook meer over hoe je vanuit de burgerschapsopdracht met leerlingparticipatie verder kan gaan.
• Op Leraar24.nl vind je praktische informatie en tools voor het opzetten van burgerschapsonderwijs.
• Het SLO biedt een stappenplan waar scholen in vijf stappen het burgerschapsonderwijs kunnen ontwikkelen of herzien. Per stap vind je een checklist die je als school door kunt nemen om vanuit een centraal idee over burgerschap toe te werken naar een concrete implementatie binnen de school.
• Het Expertisepunt Burgerschap biedt algemene kennis over burgerschapsonderwijs en ontwikkelde een toolbox die informatie en voorbeelden biedt om burgerschapsonderwijs vorm te geven.