Schoolaanwezigheid van leerlingen stimuleren

Focus op aanwezigheid in plaats van op verzuim

Het verleggen van de aandacht van schoolverzuim naar schoolaanwezigheid betekent een verandering in de benadering en het beleid van scholen. Eerder keken scholen en leerplichtfunctionarissen vooral naar het individuele ongeoorloofde verzuim.

Bij het stimuleren van schoolaanwezigheid kijken scholen juist breed en systematisch naar de redenen voor afwezigheid. Dus niet alleen naar oorzaken bij de leerlingen zelf, zoals ziekte of tandartsbezoek, maar ook redenen buiten de leerling om. Bijvoorbeeld ziekte van een leerkracht of problemen bij het leerlingenvervoer. Hierdoor krijgen scholen een veel preciezer beeld van de redenen van afwezigheid. Dat helpt bij het vroegtijdig herkennen en aanpakken van de onderliggende oorzaken van verzuim. Ook leerlingen, ouders, het schoolteam en zorgpartners worden betrokken bij de ontwikkeling en voortgang.

Een sociaal en veilig schoolklimaat

Een positief pedagogisch schoolklimaat zorgt ervoor dat leerlingen zich welkom, veilig en goed voelen op school. Dat versterkt ook hun aanwezigheid op school en in het onderwijs, waardoor zij zich zo optimaal mogelijk kunnen ontwikkelen.

Scholen werken aan een sociaal en veilig schoolklimaat door te kijken naar 'wat goed is' voor alle leerlingen of groepen leerlingen. En door te zorgen voor passende interventies om leerlingen bij beginnende problemen te ondersteunen. Met zo'n basis van verbondenheid, veiligheid en erkenning van ieders waarde kan een school een optimaal effect voor de leerlingen verwachten.

Een schoolbrede aanpak

Het werken aan aanwezigheid op school is een zaak voor iedereen: de school - van de conciërge tot het bestuur-, de leerlingen, hun ouders en samenwerkingspartners zoals leerplicht, jeugdgezondheidszorg, schoolmaatschappelijk werk en jeugdzorg. Het vraagt ook om een combinatie van verschillende initiatieven, acties en maatregelen die zijn ingebed in een breed gedragen beleid en die elkaar versterken.

Kenmerkend voor zo'n schoolbrede aanpak is dat de aanwezigheid van leerlingen een gezamenlijke verantwoordelijkheid is van school, ouders en leerlingen.

Het MTSS-model

De basis voor de aanpak gericht op schoolaanwezigheid is het Multidimensional, Multi-tiered System of Supports (MTSS). Dit is een model voor een geïntegreerde en systematische benadering om de schoolaanwezigheid van leerlingen te verbeteren. Voor het ontwikkelen en inzetten van effectieve activiteiten kunnen scholen gebruikmaken van data-gestuurde besluitvorming, een systeem van ondersteuning en evidence-based interventies:

Data-gestuurd werken

Door regelmatig gegevens over schoolaanwezigheid te verzamelen en analyseren krijgen scholen inzicht in patronen en trends in:

• de aanwezigheid van leerlingen of van groepen leerlingen
• de mogelijke samenhang hiervan met de schoolorganisatie

Op basis daarvan kunnen scholen activiteiten ontwikkelen om de specifieke behoeften van individuele of groepen leerlingen te ondersteunen. Denk bijvoorbeeld aan een leerling die regelmatig ziekgemeld wordt, maar ook verzuimt of te laat komt in de les. Of aan een leerling die regelmatig op bepaalde dagdelen of lessen verzuimt. Maar het kan ook gaan om toenemend verzuim in een bepaalde klas of bij een bepaalde leerkracht.

Meer hierover lees je in de handreiking Iedere jongere heeft recht op ontwikkeling (Ingrado) en op de pagina Data-geïnformeerd werken (Onderwijskennis).

Drie samenhangende niveaus van ondersteuning

Het MTSS-model onderscheidt verschillende niveaus van ondersteuning voor verschillende groepen leerlingen die variëren in intensiteit en duur:

• Laag 1: Meer dan 80 procent van alle leerlingen is meer dan 95 procent van de lestijd aanwezig
• Laag 2: Meer dan 15 procent van alle leerlingen is tussen de 90 en 95 procent van de lestijd aanwezig
• Laag 3: 5 procent van alle leerlingen is minder dan 90 procent aanwezig

Het is belangrijk te beseffen dat de aanwezigheidspercentages voor deze lagen in het MTSS-model niet vastliggen. Ze zijn indicatief en voor elke school anders. Het gaat erom dat je de aanwezigheid van leerlingen in drie lagen kunt indelen. De maatregelen op schoolniveau moeten uiteindelijk in elke laag leiden tot een toenemende aanwezigheid.

Bron: Kearney, C.A. en P.A. Graczyk (2020)

De drie niveaus van ondersteuning voor de drie groepen zijn:

• Universele activiteiten: voor alle leerlingen (blauwe laag)
• Gerichte activiteiten en ondersteuning, zoals een faalangstreductietraining: voor leerlingen of groepjes leerlingen die risico lopen op frequente afwezigheid (groene laag)
• Intensieve interventies, zoals begeleiding of behandeling vanuit jeugdhulp: voor leerlingen die chronisch afwezig zijn (rode laag)

Evidence-based interventies

Het MTSS-model gebruikt interventies die wetenschappelijk onderbouwd zijn en bewezen effectief voor het verbeteren van de schoolaanwezigheid van leerlingen. Voor elke laag in het model kunnen verschillende interventies worden ingezet:

• Interventies in de eerste laag: zijn gericht op het verbeteren van het pedagogisch klimaat op school voor alle leerlingen, bijvoorbeeld door een mentorprogramma. Lees ook: Het creëren van een goed pedagogisch klimaat in de klas.
• Interventies in de tweede laag: zijn gericht op het terugdringen van verzuim. Bijvoorbeeld door het bieden van counseling of het versterken van vaardigheden.
• Interventies in de derde laag: zijn gericht op het helpen van individuele leerlingen. Bijvoorbeeld door het bieden van behandeling of werken met ouders om de oorzaken van afwezigheid aan te pakken.

Effectiviteit van interventies

Over effectieve jeugdhulpinterventies voor de aanpak van schoolaanwezigheid is nog maar beperkte kennis opgebouwd. In de databank Effectieve jeugdinterventies zijn interventies opgenomen die vaak vanuit jeugdhulp worden ingezet in het kader van schoolaanwezigheid. Bijvoorbeeld rondom gedrag- en gezinsvragen. Voor het beoordelen van interventies die niet in de databank staan, heeft het NJi een checklist ontwikkeld: Veelgestelde vragen over interventies en NPO.

Gemeenten kopen jeugdhulpprogramma's in en stellen daarbij kwaliteitseisen. Informeer daarnaar bij de gemeente als je twijfelt over de geschiktheid van een bepaald programma.

Interventies bij verzuim zijn vaak gecombineerde interventies vanuit onderwijs en jeugdhulp.

Meer informatie vind je op:

Wat werkt bij schoolverzuim en voortijdig schoolverlaten?Interventies ter bevordering van de schoolgang (Richtlijnenjeugdhulp.nl)

Meer informatie

Meer weten over schoolaanwezigheid?

• Lees dan de publicaties Van verzuim naar aanwezigheid en Aan de slag met schoolaanwezigheid van het Steunpunt Passend Onderwijs. 
• Ook kun je het webinar Aan de slag met schoolaanwezigheid bekijken dat het Steunpunt in april 2024 organiseerde voor scholen, samenwerkingsverbanden en gemeenten.
• Lees ook het praktijkvoorbeeld Schoolaanwezigheid bij SWV VO Zuid Kennemerland