Definitie en vormen van polarisatie

Polarisatie is het proces waarin mensen over elkaar steeds meer gaan denken in termen van 'wij' tegenover 'zij'. Bij polarisatie worden tegenstellingen tussen groepen gecreëerd, uitvergroot en verscherpt. Door dat toenemende wij-zij-denken kunnen groepen meer tegenover elkaar komen te staan en kunnen de onderlinge spanningen oplopen.

Er zijn veel verschillende vormen van polarisatie. Het komt voor tussen groepen mensen, tussen burgers en overheid, of kan gaan over thema's zoals vaccineren, klimaatmaatregelen of de wolf in Nederland. Het vindt plaats langs etnisch-culturele-religieuze lijnen, tussen opleidingsniveaus, opvattingen over wat goed is voor het land of de wereld, of wat belangrijk is in jouw buurt.

Denkkader voor het begrijpen van polarisatie

Filosoof Bart Brandsma heeft een denkkader ontwikkeld om polarisatie te kunnen begrijpen. Dit veelgebruikte denkkader gaat uit van drie basiswetten:

1. Polarisatie is een gedachteconstructie

Polarisatie gaat over wij-zij-denken op basis van identiteiten en groepen. Het gaat dus niet per se over feiten, maar meer over beelden van anderen.

2. Polarisatie heeft brandstof nodig

Polarisatie groeit door het te hebben over tegenstellingen  tussen verschillende groepen en daar beelden bij te creëren. Polarisatie neemt af als er geen gerichte aandacht aan deze tegenstellingen wordt besteed.

3. Polarisatie gaat over gevoelens en emoties

Feiten en cijfers zijn daardoor minder van invloed. Polarisatie is iets anders dan het ontstaan van een conflict. Bij een conflict is het duidelijk waar en wanneer het plaatsvindt, wat het probleem is en wie erbij betrokken zijn. Bij polarisatie is dat veel minder duidelijk. Polarisatie gaat over wij-zij-denken in het algemeen. Bij een conflict kan wel polarisatie ontstaan. Daardoor gaat het dan meer over de groepen die in brede zin tegenover elkaar staan dan alleen over het probleem waarover het conflict gaat en de mensen die daarbij betrokken zijn.

Op Insidepolarisation.nl vind je filmpjes en podcasts met uitleg over het denkkader van Brandsma.

Rollen bij polarisatie

Binnen de dynamiek van polarisatie bestaan verschillende rollen:

De pushers

De pushers zijn de uiterste polen die brandstof geven aan de polarisatie door scherpe uitspraken te doen over het thema en over hun tegenpolen. Pushers richten zich vooral op het stille midden.

Het stille midden

Het stille midden is meestal de grootste groep mensen. Deze groep is divers. Er zullen mensen zijn die iets zien in de standpunten van beide polen, er geen mening over hebben of onverschillig over het onderwerp zijn. Pushers proberen mensen uit het stille midden naar hun kamp te trekken.

De joiners

De joiners zijn degenen die meegaan in het gedachtegoed van de pushers. Zij sluiten zich aan bij een van de kampen, maar zijn minder uitgesproken dan de pushers.

De bruggenbouwers

De bruggenbouwer is iemand die probeert de pushers van beide uiterste kampen bij elkaar te brengen. 
De zondebok is de groep die de schuld krijgt van de problemen. Die doet niet altijd mee aan de polarisatie, maar het gepolariseerde debat kan wel over hen gaan.

In de handreiking Inzicht in (de)polarisatie vind je meer over de rollen in het denkkader van Brandsma en hoe je deze informatie in de lokale praktijk kunt toepassen.

Is polarisatie altijd erg?

Polarisatie wordt vaak als probleem neergezet, maar is niet per definitie erg. Het kunnen hebben van verschillende standpunten en het mogen uiten van kritiek op elkaar is belangrijk voor een goed werkende democratie. Aan maatschappelijke veranderingen, zoals de emancipatie van minderheidsgroepen, gaat vaak een periode van polarisatie vooraf. Daarna kan er weer een nieuwe sociale balans ontstaan.

Daarnaast is het ook prettig om bij een groep te horen. Je ontleent je eigen identiteit aan het lid zijn van een bepaalde groep. Het positief zijn over je eigen groep zorgt voor een positief zelfbeeld. Hier hangt vaak mee samen dat je je eigen groep vergelijkt met andere groepen, en zo je eigen groep meer waardeert en andere groepen minder. Hier ontstaat dus een vorm van polarisatie die positief uitpakt voor je eigen zelfbeeld. 

Wanneer is polarisatie onwenselijk?

Polarisatie is soms nodig om botsende standpunten, scheidslijnen en conflicterende belangen duidelijk te maken. Maar polarisatie wordt ongewenst wanneer de tegenstellingen tussen groepen in de samenleving leiden tot spanningen tussen deze groepen. Zij kunnen dan niet meer constructief met elkaar communiceren. Dat vergroot de kloof tussen deze groepen. Dit kan uiteindelijk segregatie veroorzaken. Polarisatie kan leiden tot vervreemding, vooroordelen, stereotypering, onbegrip, discriminatie en uitsluiting. Dat is onwenselijk voor de maatschappij en de sociale cohesie.

Fasen van polarisatie

In het proces van polarisatie zijn meerdere fasen te onderscheiden. KIS, Kennisplatform Inclusief Samenleven, noemt de volgende fasen:

1. Rustfase: wel risicofactoren voor het ontstaan van polarisatie, bijvoorbeeld weinig contact en veel onwetendheid over de ander.
2. Ongemak: onderlinge misverstanden en vervreemding.
3. Onderhuidse spanningen: onbehagen, irritaties, negatieve beeldvorming, toename van wij-zij-gevoel, vermijden van onderling contact tussen groepen.
4. Openlijke incidenten of escalatie.

Om heftige incidenten te voorkomen is het belangrijk om polarisatie in een vroeg stadium aan te pakken. Dat betekent: op tijd signaleren en handelen wanneer de onderhuidse spanningen toenemen. Daarmee voorkom je dat het later uit de hand loopt.

Polarisatie en radicalisering

Polarisatie wordt regelmatig in één adem genoemd met radicalisering. Het is goed om te weten dat dit twee verschillende fenomenen zijn. Zo is polarisatie een groepsproces, terwijl radicalisering meestal een individueel, persoonlijk proces is. Het is wel zo dat geradicaliseerde personen sterk gepolariseerd denken: in wij tegen zij en in goed en fout. Gepolariseerd denken kan bijdragen aan radicalisering, maar bij de meeste mensen leidt polarisatie niet tot radicalisering. Meer hierover lees je bij Wat is radicalisering?