Wat zijn nepnieuws, desinformatie en complotdenken?

Nepnieuws en desinformatie

Nepnieuws en misinformatie zijn termen die gebruikt worden voor onjuiste of onnauwkeurige informatie. Die informatie wordt niet altijd met slechte bedoelingen naar buiten gebracht.

Desinformatie verschilt van nepnieuws en misinformatie. Ook dit zijn berichten met onjuiste of onnauwkeurige informatie, maar deze worden wél opzettelijk gemaakt en verspreid met slechte bedoelingen. Bijvoorbeeld om mensen te beschadigen of om er geld mee te verdienen.

Desinformatie is niet verboden. Het doelbewust verspreiden van valse informatie valt onder de bescherming van de vrijheid van meningsuiting. Voor de duidelijkheid: satire, parodie en roddels zijn geen vormen van desinformatie, ook al kunnen ze wel misleidende informatie bevatten.

Door de ontwikkelingen op het gebied van Artificiële Intelligentie (AI) wordt het makkelijker om nepnieuws te maken. Dat komt doordat valse berichten er daardoor heel geloofwaardig kunnen uitzien. Op Isdatechtzo.nl lees je meer over hoe AI gebruikt kan worden om desinformatie te verspreiden.

Complottheorieën en complotdenken

Volgens de definitie zijn complottheorieën 'verklarende overtuigingen over hoe meerdere actoren in geheime overeenstemming samenkomen om een verborgen doel te bereiken dat over het algemeen beschouwd wordt als onwettig en kwaadwillend.'

Een complottheorie gaat dus vaak over personen die samen in het geheim een kwaadaardig plan hebben. Volgens zo'n theorie spiegelen de media, wetenschap of politiek de mensen een valse waarheid voor.

Complottheorieën gaan vaak over gebeurtenissen die met elkaar te maken zouden hebben, zogenoemde patronen. Daarnaast zouden deze gebeurtenissen bewust in gang gezet zijn door intelligente actoren en zou er dus sprake zijn van intentionaliteit. Rond complottheorieën hoor je daarom vaak uitspraken als 'Niets gebeurt toevallig' of 'Alles is met elkaar verbonden'.

Het geloven in complottheorieën noemen we complotdenken. Dat is een verschijnsel van alle tijden, culturen en samenlevingen. In periodes van grote maatschappelijke onrust en onzekerheid leeft het complotdenken vaak op. Een duidelijk voorbeeld daarvan zagen we tijdens de coronapandemie. In tijden van onzekerheid gaan mensen op zoek naar verklaringen om controle te krijgen op de werkelijkheid. Complottheorieën bieden vaak directe antwoorden op ingewikkelde vraagstukken en daarom geloven mensen erin.

Jongeren en complotdenken

Het is niet zo dat vooral jongeren makkelijk meegaan in complottheorieën. Misschien zijn ze er wel iets gevoeliger voor dan volwassenen. Dat komt doordat jongeren bezig zijn met hun identiteitsontwikkeling en zich daarbij afzetten tegen hun ouders, leraren en andere autoriteiten. Complottheorieën kunnen dan een basis bieden om de gevestigde orde kritisch te bevragen. Daarnaast moeten jongeren meestal nog leren om betrouwbare informatie van minder betrouwbare informatie te onderscheiden.  

Gevolgen van complotdenken

Maatschappijkritisch zijn is natuurlijk niet erg. Dat een jongere daardoor een keer in een complot gelooft, hoeft ook zeker niet problematisch te zijn. Zeker niet als het tijdelijk is. Door kritische vragen te stellen kunnen jongeren meer inzicht krijgen in hoe de wereld van politiek, media en wetenschap werkt. Alles klakkeloos voor waar aannemen is naïef, maar doorschieten in complotdenken is echt problematisch. De jongere zelf kan er psychisch onder gaan lijden en de verbinding met de directe omgeving verliezen. Mensen in de omgeving kunnen zich zorgen maken omdat ze het contact met de jongere kwijtraken.

Voor de samenleving als geheel kan er een dreiging van complotdenkers uitgaan omdat de kans op polarisatie toeneemt. En natuurlijk worden er ook wettelijke grenzen overschreden wanneer complottheorieën oproepen tot haat en geweld.