Wat is tegenspraak?

Tegenspraak in de jeugdhulp betekent beslissingen over passende hulp kritisch bevragen en toetsen. Dat doe je door bij een beslissing verschillende meningen en standpunten mee te nemen. Ook als deze tegenstrijdig zijn. Zo kunnen er vanuit verschillende perspectieven antwoorden komen op onder meer de volgende vragen:

• Is dat wat is bedacht, ook echt de beste oplossing voor het gezin?
• Volgt de beslissing uit de verzamelde informatie?
• Is er voldoende onderbouwing voor een bepaalde maatregel?

Tegenspraak moet gebeuren door professionals met voldoende afstand tot het gezin en de betrokken professionals. Zij toetsen of de voorgenomen besluiten zorgvuldig tot stand komen.

Waarom is tegenspraak belangrijk?

Tegenspraak is belangrijk, omdat belangrijke beslissingen gekleurd kunnen worden door persoonlijke kennis, ervaring, en normen en waarden van professionals. Het doel van tegenspraak is dan ook om de kwaliteit en professionaliteit van beslissingen te verbeteren, en om fouten te voorkomen. Het betrekken van meerdere stemmen kan leiden tot een meer weloverwogen en effectieve beslissing.

Door tegenspraak in te zetten, worden professionals aangemoedigd om kritisch na te denken over belangrijke beslissingen. En om open te staan voor nieuwe of andere ideeën.

Wanneer is tegenspraak nodig?

Als professional neem je voortdurend beslissingen over noodzakelijke hulp en steun. Soms ook over ingrijpende kinderbeschermingsmaatregelen, zoals een ondertoezichtstelling of een uithuisplaatsing. Voor zulke beslissingen wordt aanbevolen om tegenspraak in te zetten. Zo adviseert de Richtlijn uithuisplaatsing en terugplaatsing om een gekwalificeerde gedragswetenschapper te betrekken. Ook het Toekomstscenario kind- en gezinsbescherming adviseert om altijd toetsing en tegenspraak te organiseren bij het inzetten van hulp en ondersteuning.

Gevolgen van onvoldoende tegenspraak  

Bij de uitvoering van ingrijpende kinderbeschermingsmaatregelen is het belangrijk om te voorkomen dat tunnelvisie en blinde vlekken de beslissing beïnvloeden.

Tunnelvisie

Tunnelvisie ontstaat bijvoorbeeld als iemand een bepaald beeld heeft gevormd van de situatie. Bijvoorbeeld op basis van een eerste indruk. Vervolgens is het lastig om dat beeld aan te passen. Vaak zoeken mensen met tunnelvisie onbewust informatie die dat beeld bevestigt en negeren ze informatie die dat beeld ontkracht.

Blinde vlekken

Een blinde vlek betekent dat je iets niet wilt of kunt zien. Door onbewust en onbedoeld iets over het hoofd te zien, vorm je een onbetrouwbaar oordeel van de situatie.

Lees meer over hoe subjectieve factoren beslissingen kunnen kleuren: De invloed van persoonlijke beslisdrempels verkleinen. 

Tegenspraak in de praktijk

Hoe tegenspraak er in de praktijk uit ziet, en wie de tegenspreker is, verschilt per situatie. Zo zegt de richtlijn Samen beslissen over passende hulp dat er voor tegenspraak bij cruciale beslissingen altijd een gekwalificeerde gedragswetenschapper ingeschakeld moet worden. Bijvoorbeeld bij conclusies van de probleem- en krachtenanalyse, de beslissing over de koers die uitgezet moet worden en de beslissing over hulpaanbod.

Het Toekomstscenario kind- en gezinsbescherming pleit voor toetsing en tegenspraak in élke situatie waarbij hulp en steun wordt ingezet. Als een juridische maatregel nodig lijkt, is tegenspraak en toetsing nodig van professionals uit het Regionaal Veiligheidsteam die niet bij het gezin betrokken zijn. Voorlopig is dit een voornemen dat in de praktijk nog niet gerealiseerd is.

Een andere mogelijkheid voor tegenspraak is de besluitvorming in teamverband te organiseren. Als dit goed georganiseerd wordt, kan het leiden tot meer zorgvuldige en gestructureerde beslissingen. Het stellen van kritische vragen helpt namelijk om denkfouten te herkennen. Het kan mensen zich bewust laten worden van bepaalde aannames of onbewuste redeneringen.

Hoe organiseer je tegenspraak?

Om tegenspraak binnen de jeugdhulp goed te regelen zijn er enkele praktische en inhoudelijke onderdelen waar je rekening mee moet houden. Een eerste belangrijke stap is de praktische organisatie: spreek af wanneer en hoe de tegenspraak plaatsvindt, zodat het een duidelijke plek op de agenda krijgt. Vervolgens is de inhoudelijke organisatie van tegenspraak van groot belang. Het is altijd maatwerk.

Hieronder vind je een aantal werkvormen die kunnen helpen bij het organiseren van tegenspraak:

Benoem een tegenspreker

Deze persoon moet enigszins thuis zijn in de materie en in jouw vakgebied, maar geen betrokkenheid hebben bij de casus. Het mag iemand zijn die stevig in de schoenen staat en tegen de stroom durft op te roeien.

Vraag bijvoorbeeld een collega in jouw vakgebied, die werkzaam is bij een andere organisatie, zoals een wijkverpleegkundige of een praktijkondersteuner. Kies iemand die zich vanuit een andere invalshoek kan inleven in de betrokkene.

Advocaat van de duivel

In een teamoverleg krijgt een teamlid de opdracht om de situatie of casus van een andere kant te bekijken. Deze professional stelt kritische vragen over jouw argumenten, stelt heel bewust het groepsoordeel ter discussie en staat expliciet stil bij de negatieve kanten van een oordeel.

Verplaats je in de ander

In een teambespreking kun je je collega's vragen zich te verplaatsen in een betrokkene. Iemand kan zich actief inleven in de rol van bijvoorbeeld kind of ouder. Op deze manier kan je jouw eigen denken loslaten en je beter inleven in wat een besluit voor de betrokken persoon betekent.

Formuleer alternatieve scenario's

Neem samen met je team heel bewust afstand van een bepaalde denkrichting of beslissing. Door buiten de gebaande paden te denken, kunnen belangrijke maar mogelijk over het hoofd geziene perspectieven aan het licht komen.

Deep Democracy

Deze werkvorm staat voor een besluitvormingsproces waarbij andere opvattingen actief worden betrokken. Door duidelijk aandacht te besteden aan de mening van de minderheid, krijgen beslissingen een meer gedragen karakter.

Lees meer bij Diversiteit: wat is het en hoe ga je ermee om? (Deep Democracy)

Moreel beraad

In een moreel beraad worden lastige keuzes en ethische dilemma's besproken onder begeleiding van een ervaren professional. Tijdens deze sessie wordt er kritisch gekeken naar je eigen aannames en overtuigingen.

Lees meer bij Moreel beraad

Intervisie 

Intervisie is een andere manier om kritisch naar situaties te kijken en te reflecteren op je eigen gevoelens en handelen. Hierdoor kun je bijvoorbeeld antwoord krijgen op een vraag als: 'Waarom voel ik me onzeker over deze oplossing? Waar twijfel ik over?' Tijdens intervisie bespreek je samen met collega's vragen en problemen  aan de hand van een methode.

Lees meer bij Intervisie of bekijk dit overzicht aan intervisiemethodes.

Tot slot: tegenspraak werkt het beste in een open cultuur, waarin professionals zich vrij voelen om kritisch te zijn en hun mening te uiten.