De gezinsgerichte analyse: het startpunt van verandering

Een gezamenlijk verklarend verhaal is een sleutel tot motivatie en samenwerking voor verandering. Maar het is niet altijd eenvoudig om in de analyse samen op te trekken met het gezin. Soms is het lastig om echt samen te komen tot die verklaringen, en tot verandering, vertellen Karlijn Janse en Marleen Buisman.

Aanleiding: gezin als bron van verandering

Als gezinsmanagers bij Jeugdbescherming Regio Amsterdam werken Karlijn en Marleen met gezinnen die al langer kampen met uiteenlopende problemen. Vaak zijn er ernstige zorgen over de veiligheid van de kinderen en andere gezinsleden.

Gedwongen en vrijwillig samenwerking

Karlijn en Marleen werken zowel op gedwongen als op vrijwillige basis met gezinnen samen. 'Als gezinsmanager ben je er voor het hele gezin', vertelt Marleen. 'Uiteindelijk willen we het gezin de bron van de verandering laten zijn.' Daarom werken de gezinsmanagers met de gezinsgerichte methodiek Functional Family Parole (FFP).

Marleen: 'Na de kennismaking is onze eerste focus de belangen van kinderen veiligstellen. Daarom hebben we direct aandacht voor de vraag wat het kind vandaag in de directe omgeving tekortkomt en hoe we zorgen dat dit niet meer zo is.'

'Vanaf het eerste contact bouwen we aan vertrouwen. We hebben begrip voor de stressvolle situatie waar de ouders in zitten. Maar tegelijkertijd verwachten we ook dat ze in beweging komen omdat hun kinderen hen nodig hebben.'

Onderliggende oorzaken begrijpen

De gezinsmanagers maken een analyse over hoe de situatie is ontstaan. Er wordt breed gekeken naar wat er aan de hand is, hoe problemen met elkaar samenhangen en welke mogelijke verklaringen daarvoor zijn. 'We moeten eerst goed begrijpen wat de onderliggende oorzaken zijn van de problemen die spelen', aldus Marleen. 'Alleen dan kunnen we echt verandering in de situatie brengen.'

Aanpak: langdurige analyse met gezin en naasten

Samen met het gezin en andere betrokkenen gaan de gezinsmanagers op zoek naar verklaringen. Marleen: 'We vragen wat er volgens hen aan de hand is, en wat er zou moeten gebeuren. Dat levert waardevolle informatie op. Wij zien zelf veel, maar we kennen het gezin lang niet zo goed als zijzelf of hun naasten.'

Ruimte voor pijnlijke zaken

Deze analysefase duurt volgens de methodiek zes weken. Maar de gezinsmanagers nemen er soms veel langer de tijd voor, vertelt Marleen. 'Eigenlijk houdt het analyseren nooit op. Het is een voortdurend proces. Soms blijkt er later toch nog een ander thema te spelen. Of er ontstaat ruimte om zaken te bepreken die eerder nog te pijnlijk waren.'

Belemmerende gezinspatronen

Karlijn: 'Onze basishouding is zonder vooroordeel en met een open vizier in contact zijn met gezinnen. We zijn nieuwsgierig naar het gezin. Waardoor zijn ze bij ons terechtgekomen? Hoe zag de jeugd van de ouders eruit? Wat hebben zij wel en niet gehad? Vinden we daar verklaringen voor het huidige gedrag tussen ouders en tussen ouders en kinderen? We zien vaak intergenerationele problemen: belemmerende gezinspatronen die zich herhalen.'

Gezien en erkend voelen

Op de vraag welk effect verklarend analyseren heeft op gezinnen, haalt Marleen het voorbeeld aan van een meisje van 16 dat ze onlangs sprak. 'Zij gaat momenteel niet naar school, thuis heeft ze een grote mond. Ik zag dat het fijn voor haar was dat we het daarover niet hadden, maar dat we vooral praatten over haar vroege jeugd. En over welke invloed het kan hebben op kinderen als ouders langere tijd niet goed in hun vel zitten. Het is belangrijk dat kinderen weten dat problemen in het gezin niet hun schuld zijn. Dit meisje voelde zich gezien en erkend.'

Marleen legt uit dat ze vooral zoeken naar de betekenis van het gedrag van kinderen. 'Hun gedrag is een reactie op de omstandigheden in hun directe omgeving. Voor ouders kan dit soms confronterend zijn. Maar het gaat niet over wie schuld heeft. We gaan ervan uit dat ouders hun best doen in de beperkte keuzes die ze soms hebben.'

Gedrag van ouders verklaren

Ook voor het gedrag van ouders zoeken de gezinsmanagers verklaringen. Karlijn vertelt dat ze daarbij veel geleerd heeft van de sociaal-psychiatrisch verpleegkundige die verbonden is aan haar team. 'Ik weet nu meer over psychopathologie. Toen ik pas begon met dit werk dacht ik dat het aan mij lag als een ouder niet kwam opdagen bij een afspraak. Of als veiligheidsafspraken niet nagekomen werden. Nu snap ik beter waarom er gebeurt wat er gebeurt. Ik kan het echt niet altijd voorkomen, maar ik zie de patronen en dat geeft houvast. Ook voor ouders.'

Als voorbeeld noemt Karlijn een moeder die tegen de afspraken in toch weer gedronken had. 'Ik was niet verrast toen ze dat vertelde. Ze had in de dagen daarvoor weer veel contact met haar ex-partner gehad. Dat zorgde voor grote spanningen. We waren het snel eens met elkaar wat er was misgegaan.'

Opa en oma betrekken

Marleen: 'We spreken het liefst met zoveel mogelijk betrokkenen, dus bijvoorbeeld ook met opa en oma. Maar ouders zijn in eerste instantie vaak huiverig om hun naasten erbij te betrekken. Dat lukt pas als ik succesvol heb kunnen werken aan een vertrouwensband. Ik bel, na toestemming van ouders, in ieder geval met de wijkagent, school en huisarts. Ik ben in die gesprekken vooral op zoek naar feitelijke informatie. Zo krijg ik een breder beeld van de situatie en hoe zaken met elkaar lijken samen te hangen.'

Karlijn vult aan: 'Gezinnen merken trouwens ook dat we niet alleen kijken naar de zorgen en problemen, maar ook naar hun sterke kanten en krachten. We zetten die expliciet in om verandering tot stand te brengen.'

Tegenspraak organiseren

De analyse komt op papier te staan. Die schrijven ze veelal zelf, met behulp van hun methodiek, legt Karlijn uit. 'We beschrijven de sterke kanten, de problemen die uit de gesprekken naar voren komen en hoe die met elkaar lijken samen te hangen. De gezinspatronen dus. De gedragswetenschapper en de sociaal-psychiatrisch verpleegkundige zijn daarbij intern mijn belangrijkste collega's. De rest van mijn team stelt in deze fase kritische vragen. Daarmee organiseer ik de nodige tegenspraak.'

Aandachtspunt: alle neuzen dezelfde kant op

Zodra de analyse klaar is, leggen de gezinsmanagers die voor aan het gezin. Karlijn: 'Dan vragen we wat het gezin herkent. Het is een hele kunst om in deze fase de neuzen dezelfde kant op te krijgen.' De gezinsmanagers toetsen hun hypotheses tijdens het proces al regelmatig bij de ouders, benadrukt Marleen. 'Maar als de analyse er eenmaal is, kunnen ze alsnog zeggen dat het niet klopt. Dan hebben we werk te doen met elkaar.'

Lastig aspect

Volgens Marleen komt het voor dat betrokkenen uit het netwerk van de ouders zich uitspreken en zeggen dat ze de analyse wel herkennen. 'Dat kan helpen. De woordkeuze is ook belangrijk. Daar kunnen we met ouders aan sleutelen.'

Karlijn vult aan: 'Je kunt wel stellen dat het gunstige gevolgen heeft voor het verdere verloop en de samenwerking als we het allemaal eens zijn over het verklarende verhaal van het gezin. Maar dit is tegelijkertijd ook een lastig aspect van ons werk.'

Sleutel in handen

'We zijn niet op zoek naar een schuldige', zegt Marleen. 'Maar desondanks is het voor ouders soms pijnlijk om onder ogen te zien. Ook zie ik schaamte en onmacht. Ouders blijven dan bijvoorbeeld hun ex-partner of kind zien als de veroorzaker van de problemen.'

Marleen vervolgt: 'Als ik een vertrouwensband heb kunnen opbouwen, komt er op een gegeven moment ruimte voor herkenning of acceptatie. Dan zien ouders welke sleutel ze zelf in handen hebben.'

Meer informatie

Functional Family Parole bij Jeugdbescherming Amsterdam