Stappenplan Effecten van armoede in gezinnen verminderen

Over het stappenplan

Per stap beschrijven we wat het resultaat ervan is, wat de stap inhoudt en welke vragen daarbij leidend zijn. In de werkbladen geven we meer informatie en handvatten om deze stap te zetten. Je kunt beginnen bij stap 1 en gezamenlijk alle vervolgstappen zetten. Het kan ook zijn dat een aantal stappen al is gezet en je ergens anders in het stappenplan begint. In veel gemeenten zijn er vaak al initiatieven en beleidsmaatregelen rondom gezinnen in armoede. Misschien is er ook al een gemeentelijk of regionaal netwerk dat je kunt benutten. Dit stappenplan is dan ook geen blauwdruk, maar biedt een leidraad voor een continu proces van leren en verbeteren.

Aanleiding

Ongeveer een op de vijftien kinderen in Nederland leeft in armoede. In deze gezinnen is er vaak niet genoeg geld voor bijvoorbeeld nieuwe kleren, iedere dag een warme maaltijd, internet, uitstapjes of vakantie. Ook het lidmaatschap van een vereniging, het vieren van een verjaardag of het meedoen aan schoolexcursies is niet vanzelfsprekend. Kinderen in deze gezinnen hebben daardoor meer risico op sociale uitsluiting dan andere kinderen.

In gezinnen in armoede is vaak veel stress. Dat heeft invloed op de keuzes die ouders en kinderen maken, en op het toekomstperspectief van kinderen. Opgroeien in armoede leidt er vaak toe dat kinderen zich minder waard voelen. Hoe langer een gezin in armoede leeft, hoe meer de kinderen gevoelens hebben van angst, afhankelijkheid en ongelukkig zijn. Meer over opgroeien en opvoeden in armoede lees je op de pagina Armoede.  

Vaak wordt vanuit het beleidsdomein Werk en Inkomen gewerkt aan het bestrijden van armoede. Daarnaast wordt er vanuit het Jeugdbeleid gewerkt aan het beperken van de impact van armoede op kinderen, bijvoorbeeld door de participatie van kinderen te stimuleren. De verschillende domeinen worden nog niet altijd met elkaar verbonden. Dit stappenplan helpt gemeenten om een integraal plan te maken voor de aanpak van gezinnen in armoede.

De aanpak van gezinnen in armoede volgt twee sporen. Gemeenten zetten in op het bestrijden van armoede, bijvoorbeeld door het inkomen van de ouders te verhogen. Tegelijkertijd kunnen de effecten van armoede voor kinderen verzacht worden. Bijvoorbeeld door de veerkracht en het sociale netwerk van kinderen te versterken, of door kosten van schoolspullen en sport- en muziekles te vergoeden. Dit stappenplan bevat vooral handvatten en voorbeelden om de gevolgen van armoede te verzachten. Informatie, tips en handvatten voor het bestrijden van armoede kun je vinden bij onder andere Movisie en Divosa.

(credits: cracco illustration)

Waarom is een samenhangend plan belangrijk?

Door de verscheidenheid aan geldstromen en beleidsdomeinen ligt versnippering van beleid op de loer. De valkuil is om vanuit verschillende organisaties en gemeentelijke afdelingen aparte plannen op te stellen. Hierdoor ontstaan losse initiatieven die zich richten op afzonderlijke leefdomeinen van gezinnen in armoede. Maar armoede is een complex vraagstuk, dat alleen aangepakt kan worden met samenwerking tussen meerdere partijen. Er is een samenhangend plan nodig vanuit alle leefdomeinen: thuis, op school, vrije tijd en online.

Bekijk het overzicht van alle werkbladen of volg onderstaande stappen

Hieronder leggen we elke stap van het stappenplan uit. Bij iedere stap vind je een werkblad. Dit is een leidraad om gezamenlijk de juiste vragen te stellen en tot acties te komen.

Bekijk het overzicht van alle werkbladen

Meer ondersteuning nodig?

Meer informatie over de aanpak van gezinnen in armoede vind je op de NJi-pagina's over armoede.

Stap 1: Zoek naar de gezamenlijkheid in de urgentie

Resultaat

De samenwerkingspartners weten welke opgave voor hen ligt, erkennen dat dit een gezamenlijke opgave is en voelen de urgentie om er samen mee aan de slag te gaan.

Inhoud

Gemeenten zijn een belangrijke speler in de aanpak van gezinnen in armoede. Voor de bestrijding van armoede ontvangen zij geld van het Rijk. Daarnaast zijn er veel (lokale) organisaties en initiatieven die gezinnen in armoede ondersteunen. Door deze versnippering moeten gezinnen in armoede vaak aanspraak doen op veel verschillende potjes en initiatieven.

In deze eerste stap bepaal je samen met je lokale partners jullie gezamenlijke opgave. Hiervoor is het belangrijk om alle betrokken partners bij elkaar te hebben. Denk aan de verschillende afdelingen binnen de gemeente (jeugd, werk en inkomen, schuldhulpverlening, Wmo), het onderwijs, de kinderopvang, wijkteams, jeugdgezondheidszorg, sport en cultuur, en buurt- en welzijnswerk. Betrek ook vrijwilligersinitiatieven, fondsen en stichtingen die actief zijn in de gemeente (bijvoorbeeld Stichting Leergeld). Je kunt ook denken aan gebedshuizen en woningcorporaties. Zorg ook dat er ervaringsdeskundigen aan tafel zitten.

De gezamenlijke opgave voor de aanpak van gezinnen in armoede kan zich op twee aspecten richten: het verhogen van het inkomen van ouders en het verzachten van de effecten van armoede op kinderen. Het is belangrijk om beide aspecten in het oog te houden bij het formuleren van de gezamenlijke opdracht en doelen  is het belangrijk oog te hebben voor beide aspecten. Het een sluit het ander niet uit. Je kunt bijvoorbeeld op lange termijn werken aan het verhogen van het inkomen van gezinnen, en in de tussentijd inzetten op het verzachten van de omstandigheden waarin kinderen opgroeien.

De gezamenlijke opgave of het gezamenlijke vraagstuk hoef je niet tot in de puntjes te verwoorden. Streef ernaar om in deze eerste fase met elkaar helder te krijgen wat jullie opvalt bij dit vraagstuk en tegen welke kwesties jullie aanlopen. In stap 3 ga je hiermee verder.

Aan de slag. Naar het werkblad

Stap 2: Organiseer de samenwerking en besluitvorming

Resultaat

Alle partners hebben afgesproken om te werken aan één samenhangende aanpak. Jullie hebben bepaald waar en bij wie de regie ligt, en wie overzicht houdt over alle relevante netwerken. Ook zijn afspraken gemaakt over het proces van planontwikkeling, besluitvorming en borging op de lange termijn.

Inhoud

Om de gezamenlijke opgave het hoofd te bieden, zijn mensen en organisaties vanuit verschillende werkvelden en leefdomeinen van kinderen en jongeren nodig (zie stap 1). Het verschilt per gemeente (klein of groot) hoe de interne afdelingen georganiseerd zijn. Bekijk in jouw gemeentelijke organisatie welke afdelingen relevant zijn. Bepaal met elkaar waar en hoe de samenhangende aanpak voorbereid, afgestemd en verduurzaamd wordt.

Om tot duurzame effecten te komen, is daarnaast structurele verankering belangrijk, zowel in de bestaande organisatiestructuur als in regulier beleid en uitvoering. Zoek voor de ontwikkeling van het plan een aantal regisseurs: sleutelfiguren die overzicht en inzicht hebben in de bestaande overleg- en besluitvormingscircuits. Dit kunnen onafhankelijke projectleiders of kwartiermakers zijn, of personen binnen de huidige circuits die voor verbinding zorgen.

Samenwerking met jongeren en ouders

Als gemeente heb je een belangrijke rol om de doelgroep te betrekken bij de samenwerking. In alle stappen van dit stappenplan is het perspectief van kinderen, jongeren en ouders essentieel. Door als gemeente te luisteren naar kinderen en ouders in armoede, en door hen erbij te betrekken, werk je samen aan duurzame oplossingen. Maak daarom met elkaar afspraken over hoe kinderen, jongeren en ouders gedurende het hele proces betrokken worden.

Je kunt ook ervaringsdeskundige uitnodigen om mee te denken bij het opstellen, uitvoeren en evalueren van activiteiten en beleid. Zij begrijpen de doelgroepen en kunnen hun ervaringskennis inzetten.

Op de volgende websites vind je meer informatie en tips over het betrekken van jongeren en ouders en het gebruikmaken van ervaringskennis:

• Handreiking duurzame jongerenparticipatie (NJi)
• Tips om aan de slag te gaan met ervaringskennis (NJi)
• Ervaringsdeskundigen doorbreken vicieuze cirkel van armoede (Movisie)
• Participatie (ZonMw)

Aan de slag. Naar het werkblad

Stap 3: Verzamel gegevens en analyseer en interpreteer ze gezamenlijk

Resultaat

Jullie hebben gegevens verzameld over hoe het met kinderen, jongeren en gezinnen in de regio/gemeente gaat, en deze gezamenlijk geanalyseerd en geïnterpreteerd.

Inhoud

Het is belangrijk om goed in kaart te brengen welke zorgen er over kinderen en jongeren zijn en welke kansen we zien. Dit is een opdracht aan alle betrokken partners. De zorgen en kansen kunnen verschillend zijn per school, klas, gebied, wijk en kind of gezin.

Het beeld van de jeugd wordt in eerste instantie gevormd door de beschikbare cijfers. Het landelijke beeld kan een goed kader vormen, ingevuld met gegevens uit lokale en regionale bronnen en informatie van maatschappelijke partners. Relevante bronnen zijn onder andere:

• KansenKaart: inzicht in het inkomen van huishoudens op het niveau van gemeenten.
• Dashboard armoede thuiswonende kinderen (CBS): per gemeente inzicht in waar de meeste kinderen in armoede wonen.
• Waarstaatjegemeente.nl: breed scala aan cijfers, bijvoorbeeld percentage inwoners in de schuldhulpverlening, het aantal voortijdig schoolverlaters, aantal kinderen dat naar de tandarts gaat, aantal kinderen dat sport.  

Naast openbare data kun je ook zelf data over je eigen gemeente verzamelen. Hoeveel gezinnen zitten er bijvoorbeeld in de schuldhulpverlening? Hoeveel gezinnen moeten rondkomen van een bijstandsuitkering? Ook kun je in kaart brengen hoeveel gebruik er wordt gemaakt van de voorzieningen voor gezinnen in kwetsbare situaties. Ten slotte kun je signalen, beelden en verhalen uit de praktijk verzamelen, van professionals, jongeren en ouders, en van de verschillende partners.

Uit deze informatie volgt een beeld van de gezinnen, dat je vervolgens analyseert en interpreteert in een gezamenlijk gesprek. Wat laten de cijfers en de signalen uit de praktijk zien? En wat betekent dit voor de gemeente? Zo'n gesprek geeft focus en richting aan de aanpak. 

Aan de slag. Naar het werkblad

Stap 4: Formuleer concrete maatschappelijke resultaten

Resultaat

Op basis van de gezamenlijke analyse en het gesprek hebben samenwerkingspartners concrete beoogde maatschappelijke resultaten voor kinderen en jongeren geformuleerd, met bijbehorende indicatoren.

Inhoud

Op basis van de gezamenlijke analyse en het gesprek over de staat van de jeugd bepaal je de ambities en speerpunten voor de korte en lange termijn. Deze vertaal je vervolgens naar concrete maatschappelijke resultaten voor kinderen en jongeren. Deze vertaalslag is nodig om te bepalen of de gezamenlijke inzet effectief is en voortgezet moet worden.

Maatschappelijke resultaten zijn geen uitkomsten voor de korte termijn, maar resultaten op de lange termijn om naartoe te werken. Het formuleren van deze resultaten doen gemeenten, maatschappelijke partners en (een afvaardiging van) jongeren en ouders bij voorkeur samen.

Rondom gezinnen in armoede formuleer je resultaten die gericht zijn op het verminderen van het aantal kinderen in armoede, of resultaten gericht op het verzachten van de gevolgen van armoede.

Om te zien, merken en weten dat je op de goede weg bent met het realiseren van de beoogde resultaten is het nodig om indicatoren te benoemen. Bijvoorbeeld een afname van het aantal gezinnen dat moet rondkomen van een bijstandsuitkering, of een toename van het aantal kinderen dat meedoet aan sport- en cultuurvoorzieningen. Door het bepalen van indicatoren is goed te volgen of de inzet bijdraagt aan het behalen van het maatschappelijk resultaat. Hiervoor gebruik je effectindicatoren, waaraan je bij voorkeur ook een norm of streven koppelt.

Aan de slag. Naar het werkblad

Stap 5: Geef vorm aan een passende aanpak

Resultaat

Jullie hebben een aanpak vormgegeven die nodig is om de maatschappelijke resultaten voor kinderen en jongeren te realiseren. Betrokken professionals weten wat hun rol is en wat ze kunnen bijdragen om de resultaten voor kinderen en jongeren te realiseren, en zijn hierop toegerust.

Inhoud

Als de speerpunten en maatschappelijke resultaten zijn bepaald, maak je in deze stap een keuze voor passende activiteiten, aanpakken en interventies. Ook bepaal je wie deze uitvoert. Het meest effectief zijn doelgerichte, samenhangende aanpakken die met lokale partners voor een langere termijn worden ingezet en regelmatig worden geëvalueerd.

Een samenhangende aanpak kan een combinatie van bestaande en nieuwe activiteiten zijn, en van formele en informele inzet. Het is aan te raden dat alle partners eerst kijken welke aanpakken of programma's al goed lopen. Vervolgens kun je bepalen of deze geïntensiveerd kunnen worden, en wat er aanvullend nodig is om goed in te spelen op de behoeften van kinderen en jongeren en gezinnen.

Bekijk op het werkblad de criteria voor effectiviteit voor activiteiten en interventies. Gebruik de criteria als meetlat voor een bestaande aanpak én als selectiecriteria voor een nieuwe aanpak. Lees op de volgende websites meer over effectieve aanpakken en armoede:

• Welke aanpak armoede is effectief en waar moeten gemeenten nog aan werken? (Movisie)
• Wat werkt bij de aanpak van armoede en schulden (Movisie)

Over de aanpak van gezinnen en kinderen in armoede is een aantal handreikingen beschikbaar, waarin ook concrete aanpakken worden beschreven: 

• Handreiking 'Omgaan met kinderarmoede in het sociaal domein' gelanceerd (Divosa)
• Handreiking 'Omgaan met armoede in de Jeugdgezondheid' (Nederlands Centrum Jeugdgezondheid)
• Handreiking Omgaan met armoede op scholen (Hogeschool Rotterdam)

Wil je meer weten over een integrale kindgerichte aanpak (inclusief voorbeelden van gemeenten)? Bekijk dan de pagina Integraal en kindgericht armoedebeleid. Voor meer informatie over lokaal integraal samenwerken kun je terecht je op de pagina Lokaal integraal samenwerken rond armoede.

Aan de slag. Naar het werkblad

Stap 6: Maak afspraken over meten en bijsturen

Resultaat

Samenwerkingspartners hebben afspraken gemaakt om de inzet, activiteiten en resultaten van het plan te monitoren.

Inhoud

Om de gewenste resultaten te bereiken voor kinderen en gezinnen in armoede is een effectieve en efficiënte inzet van de gezamenlijke aanpak noodzakelijk. Dit leidt tot vragen als: Doen we de goede dingen? En doen we de dingen goed? Hiervoor is het belangrijk om vast te stellen hoe het met kinderen gaat en wat we voor hen willen bereiken (stap 3 en 4 van dit plan). Vervolgens richt je de monitoring in, waarmee je ontwikkelingen op zowel de korte termijn als de lange termijn volgt. Voer regelmatig het gesprek over hoe het gaat. Op die manier achterhaal je of de beoogde doelen daadwerkelijk dichterbij komen. Bovendien kunnen na een tijdje andere speerpunten belangrijk worden, of blijkt het goed te zijn om de focus van de activiteiten te verleggen. Monitoring is erop gericht om effecten voortdurend in beeld te brengen en te bespreken.

Monitoring is geen aparte activiteit, maar een vast onderdeel van elk verbeterproces. Denk vooraf al na over monitoren. Als je het proces, de output en de outcome met regelmaat bespreekt en op basis daarvan de aanpak bijstuurt, blijf je leren met elkaar. Dit draagt bij aan betere resultaten.

Maak met jongeren, ouders, professionals en organisaties afspraken om op de verschillende niveaus de voortgang te monitoren (zie werkblad). In alle gesprekken over de monitoringscijfers is het van belang om met elkaar de gegevens te duiden. Betrek verschillende perspectieven bij deze gesprekken, waaronder jongeren, ouders en professionals. 

Specifiek voor de aanpak van gezinnen in armoede is het waardevol om het gebruik van voorzieningen te analyseren. Dit laat zien in hoeverre inwoners de bestaande regelingen kennen.

Aan de slag. Naar het werkblad

Stap 7: Voer de aanpak uit

Resultaat

Gemeente en samenwerkingspartners hebben het plan goedgekeurd en gaan ermee aan de slag. Ook hebben de partners afgesproken om elkaar te blijven informeren en ontmoeten, om zo al lerend met elkaar duurzame effecten voor kinderen en jongeren te behalen.

Inhoud

Gemeenten en maatschappelijke partners gaan aan de slag met de samenhangende aanpak en zetten de benodigde middelen, personeel en activiteiten in. Tegelijkertijd veranker je het plan zoveel mogelijk in de bestaande organisatiestructuur en in regulier beleid en uitvoering. Ook kan deze integrale aanpak helpen om verandering teweeg te brengen in de werkwijze en cultuur van alle partners (minder verkokering). Om zo samen te leren en te ontwikkelen, in een proces van vallen en opstaan, van doen, monitoren en bijstellen.

Juist als iedereen aan de slag gaat met zijn deel is het van belang om elkaar te blijven informeren over de voortgang en om verbinding te blijven maken. Ook in de periode van uitvoering is het nodig dat jullie elkaar blijven ontmoeten en bevragen over het plan. Dat gebeurt in het doorlopende monitoringsproces gericht op leren en verbeteren, maar het is van belang ook buiten die momenten elkaar op te blijven zoeken. Vergeet hierbij niet de verbinding met ouders en jongeren te maken.

Deze 'laatste' stap in het stappenplan betekent niet dat het doorlopen van de verschillende stappen hiermee stopt. Vaak ga je vanaf hier weer naar stap 3: Verzamel gegevens en analyseer en interpreteer ze gezamenlijk. De aanpak van gezinnen in armoede is immers, net als alle andere inzet in het jeugddomein, een cyclisch proces van voortdurend meten, leren en verbeteren.

Aan de slag. Naar het werkblad