Breed kijken naar mentaal welbevinden

Visie op mentaal welbevinden

Bepalend voor mentaal welbevinden is het kunnen omgaan met alles wat mee- of tegenzit in het leven. Mentaal welbevinden hangt dus niet alleen af van het kunnen leveren van prestaties en het behalen van successen, maar ook van het kunnen terugveren na een mislukking, pech of tegenslag. Het opbouwen van veerkracht is iets wat iedereen moet leren en waarvoor je anderen nodig hebt. Dat vraagt iets van ons allemaal.

Toch lijkt het in onze samenleving vaak alsof het mentaal welbevinden iets is waar je zelf voor moet zorgen. Dat komt doordat de nadruk steeds meer is komen te liggen op persoonlijke prestaties en op de maakbaarheid van geluk en succes. Wie onder de norm presteert, lijkt 'gerepareerd' te moeten worden of niet meer mee te mogen doen.

Als je door omstandigheden niet goed kunt meedoen, beïnvloedt dat je zelfvertrouwen en daarmee ook je veerkracht. Daardoor kun je steeds opnieuw het gevoel krijgen dat jij minder waard bent, dat je wordt uitgesloten en nog harder moet presteren om je achterstand in te halen. Maar of de maatstaven voor prestatie, succes en geluk waaraan jij moet voldoen, wel kloppen met de werkelijkheid van het leven, wordt niet gevraagd. 

Prestatiedruk

Allerlei onderzoeken, onder andere van de SER (2019) en Unicef (2020), laten zien dat steeds meer kinderen en jongeren gebukt gaan onder prestatiedruk: thuis, op school, in relaties en hun vrije tijd, tijdens hun opleiding of studie, in hun werk en op de woningmarkt.

Hoe goed ouders, andere familieleden, leerkrachten, coaches, vrienden en vriendinnen het ook bedoelen, iedereen lijkt mee te werken aan het in stand houden van die prestatiedruk. Zelfs onderwijsbegeleiders, studentenpsychologen en hulpverleners doen er vaak onbewust aan mee. Dat doen ze door de oorzaak van problemen én de oplossing bij het kind, de jongere of de opvoeder zelf te zoeken. Dat terwijl uit het onderzoek Mentaal Kapitaal (2021) blijkt dat de oorzaken voor prestatiedruk vooral te maken hebben met maatschappelijke trends, zoals de eenzijdige focus op hoge schoolcijfers.

De andere kant van het verhaal

Omdat de prestatiedruk duidelijk ten koste gaat van het mentaal welbevinden van kinderen en jongeren, krijgt de andere kant van het verhaal steeds meer aandacht.  De coronapandemie heeft laten zien dat het leven niet zo maakbaar is als gedacht, betogen Anita Kraak van het NJi en Marloes Kleinjan van het Trimbos-instituut in de publicatie Naar gezamenlijke veerkracht en kansen voor iedereen. Na de pandemie vasthouden aan excelleren en maakbaarheid ondermijnt het mentaal welbevinden van kinderen en jongeren nog verder, stellen zij.

Die hardnekkigheid leidt tot een nog groter beroep op individuele zorg, in plaats van dat we er samen iets van leren en er samen iets aan doen. Dat beroep op individuele zorg heeft dus niet alleen financiële gevolgen. Het gaat ook ten koste van de gezamenlijke veerkracht en het streven naar gelijke kansen. Daarbij speelt ook mee, zo betoogt Marjolein Moorman in de Wibautlezing van 2021, dat we als samenleving van onderwijs een wedstrijd gemaakt hebben, met winnaars en verliezers. Klimmen op de maatschappelijke ladder is gekoppeld aan 'hogere' opleidingsniveaus. Het wordt door iedereen nagestreefd, ongeacht het type talent. Als we niet zorgen dat we alle talenten die bijdragen aan onze samenleving gelijker waarderen, dan stuwen we door dit mechanisme ook de prestatiedruk op.

Bovendien hebben kinderen ook het recht om te falen nodig, stelt Bert Wienen in de Mulock Houwer-lezing van 2021. Het is een uitdagende boodschap en een welgemeende hartenkreet om de groeiende vraag naar diagnoses, speciaal onderwijs en jeugdhulp een halt toe te roepen.  

De pedagogische basis versterken

Hoe kunnen we het mentaal welbevinden van kinderen en jongeren wel bevorderen? En hoe kan het perspectief van jongeren zelf hier vanzelfsprekend onderdeel van zijn?

Tegenslag is normaal

Het is belangrijk om te beseffen dat tegenslag in het leven normaal is. Kinderen en jongeren hebben de kans nodig om in hun eigen omgeving te leren hoe ze het beste kunnen omgaan met tegenslag en pech. En de gelegenheid om daarover in hun dagelijks leven met anderen te praten en van elkaar te leren. Dat kan thuis, op school en in hun vrije tijd gebeuren; in hun pedagogische basis.

Niet automatisch individuele hulp

Het is belangrijk dat ouders en professionals er met elkaar over nadenken hoe zij de gelijkwaardigheid van talenten kunnen bevorderen. En hoe ze kunnen zorgen dat kinderen en jongeren meer vertrouwen in hun eigen ontwikkeling krijgen.

Daarvoor kan het helpen om kinderen of jongeren die extra ondersteuning nodig hebben, niet automatisch individuele hulp te bieden en daarmee de oorzaak bij henzelf te leggen. Als bijvoorbeeld na corona meer dan de helft van de leerlingen of studenten aanklopt bij de decaan, of één op de vijf jongeren wel eens denkt aan suïcide, dan is dat een teken dat er een collectief probleem speelt. En problemen met een maatschappelijke oorzaak vragen om een collectieve aanpak waaraan jongeren zelf een bijdrage kunnen leveren. Participeren en het gevoel grip op het eigen leven te hebben zijn belangrijk voor het mentaal welbevinden van jongeren.

Passende ondersteuning in eigen omgeving

Het is belangrijk om kinderen en jongeren die de pech hebben dat ze extra kwetsbaar zijn, bijvoorbeeld door onvoldoende steun bij schoolwerk, een ziekte of aandoening, zoveel mogelijk thuis, op school en in hun eigen wijk passende ondersteuning te bieden. Daardoor worden speciale behoeften in de eigen omgeving zichtbaarder en normaler, en de verwachtingen van geluk in het leven realistischer. Ook dat versterkt de pedagogische basis en het mentaal welbevinden.               

Meer lezen

En nu... daden! - ser.nlVeelbelovend - Kansen en belemmeringen voor jongeren in 2021 - ser.nlEen andere benadering van opgroeien - Skipr