Seksueel grensoverschrijdend gedrag herkennen

Vlaggensysteem

Kinderen ontwikkelen zich door te ontdekken en uit te proberen. Ze moeten nog leren waar de grenzen liggen, door ze soms op te zoeken. Maar wanneer gaat dat te ver? Soms is het duidelijk dat er sprake is van onvrijwilligheid of een machtsverschil, maar niet altijd. Het Vlaggensysteem is ontwikkeld om seksueel gedrag te duiden en kan helpen het eerder te herkennen, en de juiste vragen te stellen aan betrokkenen:

1. Wederzijdse toestemming

Willen alle betrokkenen dat dit gebeurt en weten ze zeker dat van elkaar? Vraag bijvoorbeeld: 'Hoe weet jij of de ander dit ook wilde? Heb je dat gevraagd?'

2. Vrijwilligheid

Kiezen alle betrokkenen er vrijwillig voor om dit te doen? Durft of kan iemand nee zeggen? Let dus op of er bijvoorbeeld sprake is van manipulatie, druk, of een beloning. Vraag bijvoorbeeld: waarom deed je dit, of waarom wilde je dit doen? Zo kan je nagaan hoe vrijwillig de handeling is geweest.

3. Gelijkwaardigheid

Zijn de betrokkenen gelijkwaardig aan elkaar? Kijk bijvoorbeeld naar leeftijd, intelligentie, rijpheid, of sociale positie in de klas. Een kind dat bijvoorbeeld een lichamelijke of verstandelijke beperking heeft, kan misschien moeilijker overzien wat gepast gedrag is en wat de mogelijkheden zijn om nee te zeggen tegenover een kind van dezelfde leeftijd zonder beperking.

4. Ontwikkelings- en leeftijdsadequaat

Past het gedrag bij de fase in de seksuele ontwikkeling?

5. Passend bij de context

Gebeurt het op een passende plek waar niemand wordt gestoord of gechoqueerd? Bijvoorbeeld: bij veel sporten is het nodig dat een trainer de leerlingen aanraakt, maar diezelfde aanraking is in de kleedkamer niet gepast.

6. Zelfrespect

Is het gedrag respectvol? Of kan het lichamelijke, emotionele of psychische schade aandoen? Overzien de betrokkenen de gevolgen van het gedrag? Voelen alle betrokkenen zich er goed bij, of is er sprake van schuld of schaamte?

Signalen dat er iets aan de hand is

Het kan zijn dat je het grensoverschrijdende gedrag zelf niet ziet, maar dat kinderen wel signalen laten zien dat er iets aan de hand is. Denk bijvoorbeeld aan concentratieproblemen, agressief, opstandig of juist zeer meegaand gedrag, angstige of emotionele reacties of een neiging om zich te terug te trekken uit de groep. Deze signalen hoeven niet uitsluitend op seksueel grensoverschrijdend gedrag te duiden. Ga dan in gesprek met collega's, en eventueel de betrokken kinderen of jongeren over jouw zorgen. Stel vragen en zoek meer informatie.

Lees meer op de pagina Wat kan ik doen als ik me zorgen maak.

Risico- en beschermende factoren

Soms zijn er factoren die maken dat een kind of jongere een groter risico loopt om betrokken te zijn bij seksueel grensoverschrijdend gedrag. Deze groepen kan je extra aandacht geven:

• Meisjes en vrouwen ten opzichte van jongens en mannen.
• Lhbtqia+-jongeren.
• Jongeren die eerdere ervaringen met seksueel grensoverschrijdend gedrag hebben gehad.
• Jongeren met negatieve jeugdervaringen zoals mishandeling, verwaarlozing of misbruik.
• Jongeren met een lichamelijke beperking.
• Jongeren met een (licht) verstandelijke beperking. Bekijk voor meer informatie hierover ook de website van het Landelijk Kenniscentrum LVB.

Daarnaast zijn er enkele factoren bij kinderen waar je als professional aan kunt werken:

• Kennis en vaardigheden om seksueel gedrag te beoordelen. Leeftijdsadequate seksuele voorlichting is een beschermende factor.
• De vertrouwensrelatie met de ouders.
• Het zelfbeeld en eigenwaarde.
• Aanwezigheid van een steunend netwerk.

Zoek bijvoorbeeld effectieve interventies, lesmethoden of andere tools om aan deze factoren te werken.

Wanneer is er sprake van seksueel misbruik of geweld?

De eerste drie criteria van het Vlaggensysteem geven richting: wederzijdse toestemming, vrijwilligheid en gelijkwaardigheid. Je ziet deze criteria terug in definities van seksueel misbruik en geweld. Als er geen sprake is van een gelijkwaardige relatie, wordt dat seksueel misbruik genoemd. Als er sprake is van dwang, oftewel, er is geen sprake van vrijwilligheid, is er sprake van seksueel geweld. Expliciete wederzijdse toestemming is nodig om te toetsen of er sprake is van vrijwilligheid.

Seksueel geweld en seksueel misbruik zijn strafbaar. Lees meer over strafbaarheid op de pagina Wanneer is seksueel grensoverschrijdend gedrag strafbaar?. Op de pagina Seksueel misbruik vind je meer informatie over dit onderwerp.

Meer informatie

• Het Risicotaxatie-instrument Seksueel Grensoverschrijdend Gedrag (RiS) is beschikbaar in de beveiligde omgeving van Jeugdzorg Nederland en in BergOp. Professionals die niet werken met BergOp en organisaties die geen lid zijn van Jeugdzorg Nederland, maar wel werken met (potentiële of vermoedelijke) slachtoffers, kunnen informatie over het RiS opvragen via veiligopgroeien@nji.nl. Alleen verzoeken die worden verstuurd met een mailadres dat verwijst naar een professionele organisatie worden gehonoreerd.
• Bekijk ook de Richtlijn Seksuele ontwikkeling voor jeugdhulp en jeugdbescherming.
• Bekijk ook de Richtlijn Seksuele ontwikkeling voor JGZ.
• Op de website Act4Respect vind je tools en informatie voor professionals om te werken aan gelijkwaardige relaties tussen jonge mannen en vrouwen. Daar vind je ook de podcast Niet jouw schuld van Atria en Rutgers, door en voor jongerenwerkers en professionals uit de velden zorg, onderwijs, veiligheid en justitie. Elke aflevering bevat ook een teamtool met methodes, achtergrondinformatie en opdrachten om mee aan de slag te gaan.
• Meer weten over seksueel grensoverschrijdend gedrag door of bij kinderen en jongeren met een lvb? Het Landelijk Kenniscentrum LVB heeft daar informatie over.
• Talk About Sexuality (TAS) heeft als aanvulling op het Vlaggensysteem het Vlaggensysteem op een bordje ontwikkeld voor jongeren en jongvolwassenen met een lvb.