Sociale media en identiteitsontwikkeling

De identiteitsontwikkeling van jongeren

Het gebruik van sociale media is de afgelopen twintig jaar explosief gegroeid. Inmiddels zijn ze niet meer weg te denken uit ons dagelijks leven. Met name jongeren brengen veel tijd door op platforms als TikTok, Instagram en YouTube. Sociale media vervullen een belangrijke rol in de identiteitsontwikkeling van jongeren.

Bij identiteitsontwikkeling gaat het grofweg om twee aspecten:

• de manier waarop de jongere zichzelf ziet (zelfbeeld);
• de mate waarin de jongere het eigen zelfbeeld kan waarderen (eigenwaarde of zelfvertrouwen).

Voor een adolescent staan daarbij vragen centraal als 'wie ben ik?', 'wie wil ik zijn?' en 'bij wie wil ik horen?'. Om dat uit te zoeken, moeten jongeren experimenteren met communicatie en gedrag. Zo kunnen ze er langzaam maar zeker achter komen wie ze zijn, wie ze willen zijn, en wat door hun sociale omgeving wel of niet gewaardeerd wordt.

De identiteitsvorming is dus een psychologisch en een dynamisch proces dat deels binnen jongeren zelf plaatsvindt, en deels afhankelijk is van de interactie met hun omgeving. Jongeren leren wat gepast gedrag is door interactie met en het observeren van hun omgeving. En die omgeving bestaat niet alleen fysiek, maar ook online.

Online oefenen met gedrag

In verschillende opzichten functioneren sociale media als oefenruimte voor de communicatieve vaardigheden die van belang zijn voor identiteitsontwikkeling: zelfpresentatie en zelfonthulling.

Zelfpresentatie gaat over de manier waarop je je aan de buitenwereld wilt laten zien. Bijvoorbeeld door selectief aspecten van jezelf aan anderen te presenteren. Zelfonthulling gaat over het 'onthullen' van intiemere informatie over jezelf, bijvoorbeeld over relaties.

Zelfpresentatie en zelfonthulling op sociale media bieden jongeren mogelijkheden om verschillende identiteiten uit te proberen en te horen wat anderen ervan vinden. Dit helpt hen te bepalen welke identiteiten of delen daarvan ze verder willen ontwikkelen. Door zichzelf te presenteren en onthullen, kunnen jongeren delen van hun identiteit aan elkaar toetsten. Denk bijvoorbeeld aan meningen, houdingen, normen en waarden.

Zelfpresentatie en zelfonthulling helpen jongeren dus om een bepaalde identiteit wel, niet, of gedeeltelijk te integreren in hun zelfbeeld. Maar deze vaardigheden hebben ook invloed op hun welbevinden en hun eigenwaarde. Denk bijvoorbeeld aan de mate waarin jongeren online relaties kunnen opbouwen en onderhouden, en de feedback die ze krijgen van leeftijdsgenoten.

De aantrekkingskracht van sociale media

Door de online presentatiemogelijkheden die sociale media bieden, zijn ze voor jongeren erg aantrekkelijk. Zeker vergeleken met de mogelijkheden voor zelfpresentatie en zelfonthulling die jongeren in de fysieke wereld hebben.

Onderzoek heeft aangetoond dat volgende gebruiksmogelijkheden de aantrekkingskracht van sociale media verklaren:

• Asynchroniteit: de mogelijkheid te communiceren wanneer het uitkomt
• Anonimiteit: de mogelijkheid om zelf te bepalen wat je anoniem doet en wat is gelinkt aan je 'echte' persoon
• Beheersbaarheid: de mogelijkheid om zelf te kunnen bepalen bepaalde informatie weg te laten of juist te laten zien
• Toegankelijkheid: het gemak waarmee contacten gelegd en onderhouden kunnen worden
• Schaalbaarheid: zelf de grootte en de aard van je publiek kunnen kiezen
• Verspreidbaarheid: het gemak waarmee inhoud verspreid kan worden
• Vindbaarheid: de mogelijkheid om inhoud op te slaan en terug te halen

In deze gebruiksmogelijkheden onderscheiden sociale media zich van de fysieke wereld. Ze geven jongeren de indruk dat zij zelf kunnen bepalen met wie, hoe en wanneer ze communiceren, welke informatie ze delen, en of ze hun identiteit al dan niet prijsgeven. Dit gevoel van controle zorgt ervoor dat jongeren zich op sociale media zekerder voelen dan in offline situaties. In de fysieke wereld hebben zij namelijk veel minder mogelijkheden om die controle te houden. Daardoor zijn sociale media voor veel jongeren een goede plek om meer met gedrag en communicatie te experimenteren in het proces van hun identiteitsontwikkeling.

Effecten zijn voor iedereen anders

De afgelopen jaren is er internationaal veel onderzoek gedaan naar het gebruik van sociale media door jongeren en de samenhang met hun ontwikkeling. Overzichtsstudies concluderen dat jongeren veel baat kunnen hebben van sociale media, zich er gelukkiger door voelen en er meer welzijn door ervaren. Tegelijk wijzen andere studies erop dat sommige jongeren door het gebruik van sociale media meer depressieve gedachten kunnen hebben, of er onzeker en angstig door worden.

Het is dus op dit moment niet mogelijk om te zeggen of sociale media nu goed of slecht zijn voor de identiteitsontwikkeling van jongeren. Effecten hangen af van de jongeren zelf, de sociale media die ze gebruiken, de onderwerpen waar het over gaat en de context waarin dat gebeurt. Sociale media kunnen veranderingen teweegbrengen bij jongeren die ze gebruiken, maar tegelijkertijd worden jongeren zelf als startpunt van dat proces gezien. De uiteenlopende effecten zijn dus gerelateerd aan verschillende factoren.

Kort samengevat: als het om identiteitsontwikkeling gaat, bieden sociale media voor jongeren voornamelijk een extra omgeving om te oefenen met gedrag en onderlinge communicatie. Jongeren oriënteren zich daarbij voornamelijk op informatie waar ze behoefte aan hebben, of die overeenkomt met hun sociale omgeving. Ze leren welk gedrag passend is binnen verschillende sociale omgevingen, en van welke sociale groepen ze deel zouden willen uitmaken. De voordelen die dit voor jongeren heeft ten opzichte van de fysieke wereld, liggen vooral in de mate van controle ervaren. Sommige jongeren profiteren echter minder van de voordelen die sociale media bieden.