Pedagogiek van de hoop

Hoe scheppen opvoeders hoop?

Een somber toekomstperspectief brengt volgens hoogleraar pedagogiek Micha de Winter de verantwoordelijkheid van opvoeders met zich mee om voor kinderen en jongeren nieuwe hoop te creëren. In 2017 zette hij dat met de term 'de pedagogiek van de hoop' op de kaart. Belangrijke principes daarvan zijn aan te duiden met de afkorting HOOP:

• Handelingsperspectief bieden. Leer kinderen en jongeren een onderzoekende en nieuwsgierige houding aan, waarin ze zelf en met elkaar op zoek gaan naar achtergronden, bronnen, argumenten en mogelijke oplossingen.
• Onderbreek al te snelle oordelen. Vraag van kinderen en jongeren hun eigen argumenten op een rij te zetten en zich te verplaatsen in de argumenten en gevoelens van de ander, ook als je het met elkaar oneens bent. Organiseer daarom ook ontmoetingen tussen mensen met verschillende meningen.
• Optimisme voorleven. Leef als opvoeder optimisme voor en werk hoopvol samen aan de toekomst.
• Participatie bevorderen. Stimuleer actieve participatie van kinderen en jongeren, zodat ze leren mee te doen én omdat de democratische samenleving bestaat bij gratie van een actieve deelname van iedereen.

De Winters pleidooi gaat niet specifiek over de bedreiging van klimaatverandering. In de literatuur komen we pedagogen tegen die de handelingsmogelijkheden van opvoeders daar wel op toespitsen. Daar komen we ongeveer dezelfde handelingsmogelijkheden van opvoeders tegen, met een accent op het goede voorbeeld dat opvoeders moeten geven in zorg voor het klimaat.

Doorontwikkeling van een idee

Het als opvoeder voorleven van optimisme is een belangrijk onderdeel van de pedagogiek van de hoop. Maar dat kan bij kinderen en jongeren vals overkomen als drie onderdelen onvoldoende aandacht krijgen:

• De pedagogiek plaatst de volwassenen in de rol van model, waarin het voorleven van passend denken en gedrag voor kinderen en jongeren belangrijk is. Dat is niet realistisch, omdat ook veel volwassenen zoekende zijn hoe zij zich tot de klimaatverandering moeten verhouden. Dat zien kinderen en jongeren. Dit is geen probleem, als je als opvoeder maar laat zien hoe je samen met kinderen en jongeren al lerend op zoek kan gaan naar een meer duurzame leefwijze. Stel je daarbij open om te leren van je kinderen, is het devies.
• Kinderen en jongeren ervaren hun eigen acties en die van hun gezin vaak als een druppel op de gloeiende plaat. Daarom is het belangrijk om te kunnen laten zien dat er in onze samenleving en wereldwijd versnelling komt in de aanpak van de klimaatverandering. Studies laten zien dat dit inderdaad lijkt te gebeuren. Maak die goede ontwikkeling en de voorbeelden daarvan zichtbaar voor kinderen en jongeren.
• Het moeilijke van de klimaatverandering is dat aanpassing van onze leefwijze op de korte termijn de opwarming van de aarde niet zal verminderen. Dat kan voor kinderen en jongeren demotiverend zijn. Richt daarom de pijlen op meetbare of merkbare dingen, zoals de vermindering van het gasverbruik thuis of van de hoeveelheid afval die de kinderen in de klas dagelijks in de prullenbak gooien. En het is goed kinderen en jongeren te leren dat bijdragen aan een groter doel – een duurzamere toekomst – hoort bij onze samenleving en het leven betekenisvoller maakt. Hoe meer kinderen, jongeren en volwassenen een bijdrage leveren, hoe geslaagder de actie. Meedoen is hier het resultaat.

Duurzaam gedrag is goed voor jou, je omgeving en het goede doel

Een overzichtsstudie over 78 onderzoeken laat bij volwassenen een positieve relatie zien tussen het uitvoeren van klimaatvriendelijk gedrag, zoals het kopen van een energiezuinige wasmachine of het minder eten van vlees, en gevoelens van geluk. Als dat niet alleen voor volwassenen, maar ook voor kinderen en jongeren geldt, is dat voor het opgroeien en opvoeden een belangrijke boodschap: duurzaam gedrag is goed voor de omgeving én je gaat je er prettiger door voelen.

Daar staat tegenover dat pedagogen kritische kanttekeningen zetten bij het uitgangspunt dat oplossingen een win-winsituatie moeten zijn. Het is pedagogisch verantwoorder om eerlijk te zijn over het feit dat de noodzakelijke veranderingen in leefstijl ook pijn kunnen doen en verlies kunnen geven. Benoem dat en begeleid dat, zeggen de pedagogen. Het gaat erom dat kinderen en jongeren leren dat je niet altijd zelf de resultaten hoeft te zien van je acties of dat je er zelf beter van wordt. Het is een belangrijke waarde om in de opvoeding over te dragen dat je als persoon, als burger, ook kan inzetten voor een groter en hoopgevend doel. In dit geval: een duurzamere toekomst. 

We realiseren ons dat hoop ook kan leiden tot een teleurstelling. Het is niet alleen iets passiefs of een wensende verwachting. Het vraagt ook om actie: hoop is een handeling. Eigen verantwoordelijkheid is essentieel. Zeker bij een thema als klimaatverandering, wat voor veel mensen iets abstract is, is het belangrijk om het met elkaar te hebben over wat je kunt bijdragen.