Waarom zijn acties en demonstraties belangrijk?

Door deel te nemen aan acties en demonstraties leren jongeren wat het betekent om een actieve burger te zijn. Hoewel kinderen onder de achttien jaar nog niet kunnen stemmen, zien ze hoe ze met demonstraties hun stem kunnen laten horen. Ze willen betrokken zijn en invloed uitoefenen op maatschappelijke onderwerpen, zoals klimaatverandering. Dat doen ze op verschillende manieren. Door initiatieven op school, in de eigen buurt of via sociale media. Dit draagt bij aan de ontwikkeling van hun besef over het nemen van verantwoordelijkheid in de samenleving.

Demonstraties zijn ook een belangrijk onderdeel van onze democratie en een manier voor jongeren om hun mening te uiten. Demonstraties laten zien dat onze samenleving divers en veerkrachtig is. Zo blijkt uit onderzoek van IPSOS I&O dat een ruime meerderheid, namelijk 69 procent van alle Nederlanders, vindt dat iedereen vrij moet zijn om voor of tegen iets te demonstreren. En een meerderheid van 54 procent vindt demonstraties nodig voor maatschappelijke verandering.

Door demonstraties te erkennen, moedig je als gemeente kinderen en jongeren aan om actief deel te nemen aan de samenleving. Ook ondersteun je de waarde van de democratie. Een belangrijk kenmerk van een democratie is namelijk vrijheid: in gedachten, meningen en acties, binnen de grenzen van de wet.

Iedere burger, dus ook kinderen en jongeren, moet de vrijheid hebben om samen te komen en te praten over waar ze zich zorgen over maken. Meer informatie over waarom jongeren hun stem moeten kunnen laten horen lees je bij Waarom jeugdparticipatie?  

Acties en demonstraties tegen klimaatverandering

De grootste motivatie voor jongeren om zich in te zetten voor het klimaat is dat zij zich grote zorgen maken rondom het klimaat. Ze maken zich niet alleen zorgen over de schadelijke gevolgen van klimaatverandering voor hun eigen leefomgeving, maar ook over die van mensen op andere plekken in de wereld.

Gebeurtenissen en protesten in Nederland en op andere delen van de wereld die op sociale media rondgaan, worden snel opgepikt. Denk hierbij aan #FridaysforFuture van de klimaatbeweging; een netwerk van miljoenen schoolgaande kinderen en universiteitsstudenten over de hele wereld. Een duidelijk voorbeeld van een sociale beweging van onderop met als start een bericht met een hashtag (#) op sociale media.

Acties en demonstraties tegen klimaatverandering werken inspirerend en steunend voor demonstranten in Nederland. Het stimuleert gemeenschapsvorming en de gezamenlijke actie biedt hun perspectief en hoop voor dat het anders kan, nu en in de toekomst. Meer over de impact van klimaatdemonstraties op andere protestbewegingen lees je in dit rapport van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

De rol van gemeenten bij demonstraties

Als gemeente heb je de taak om demonstraties te ondersteunen. Dit is om verschillende redenen belangrijk:

Bescherming van grond- en mensenrechten

Iedereen in Nederland mag demonstreren en dat is een belangrijk recht in onze samenleving. Het is daarom belangrijk dat beleidsmedewerkers kennis hebben over dit recht om het zo goed mogelijk te beschermen.

Het recht op een gezond leefmilieu

Demonstratie en meningsuiting is volgens het College voor de Rechten van de Mens een van de randvoorwaarden bij de uitoefening van het recht op een gezond leefmilieu. De jaarlijkse rapportage van het College in 2023 gaat over de realisatie van het recht op een schoon, gezond en duurzaam leefmilieu in Nederland.

In dit rapport werkt het College uit welke verplichtingen de overheid heeft op basis van internationale, Europese en nationale mensenrechtenverdragen, regelgeving en jurisprudentie. Ook geeft het college handvatten mee voor beleidsmakers en volksvertegenwoordigers om uitvoering te geven aan deze verplichtingen. 

Lees meer over de meerwaarde van het recht op een gezond leefmilieu in Nederland en wat je als beleidsmaker kunt doen om dit te bevorderen in Mensenrechten in Nederland 2023.

Passende locatie toewijzen

Het is de taak van de gemeente om demonstraties te ondersteunen door passende locaties toe te wijzen en te zorgen voor de veiligheid van demonstranten.

Voorkomen van problemen

Wanneer demonstraties gezien worden als een manier waarop jongeren hun mening uiten, dan kan dit helpen om problemen zoals escalatie te voorkomen. Door demonstraties te zien als een manier om je mening te laten horen, werk je als gemeente actief mee aan een vreedzame en veilige omgeving voor openbare bijeenkomsten.

Demonstratierecht: belangrijke zaken

Het faciliteren van demonstraties vraagt om goede kennis van het demonstratierecht. Hier zijn enkele belangrijke dingen om te weten:

Iedereen heeft het recht om te demonstreren

Dit geldt ongeacht waar de demonstratie over gaat. Een gemeente mag een demonstratie niet verbieden vanwege de boodschap, zelfs als deze door sommigen als ongepast of aanstootgevend wordt gezien. Het mensenrechtelijke uitgangspunt is: niet van tevoren verbieden. Dat is censuur. 

Ook spontane demonstraties zijn toegestaan

Ondanks dat het in Nederland verplicht is om een demonstratie aan te melden, worden spontane, niet aangemelde, demonstraties wel beschermd. Is de aanmelding niet of niet tijdig ingediend? Dan mag een gemeente een demonstratie nog steeds niet verbieden. 

Zorg dat het voor demonstranten de moeite waard is om hun demonstratie tijdig aan te melden. Dit kun je doen door te laten weten dat de gemeente bij tijdige aanmelding bereid is om volledige ondersteuning te bieden, zonder voorbehoud.

Vreedzame demonstraties

Demonstraties moeten vreedzaam zijn. Het gaat tegen de mensenrechten in om een demonstratie te beperken of verbieden vanwege dreigend geweld. Geweld is echter verboden en de politie moet ingrijpen als de demonstranten geweld gebruiken en is ook verplicht demonstranten tegen geweld te beschermen.   

Artikel 2 van de Wet openbare manifestaties

Leg alleen beperkingen of verboden op als dit noodzakelijk is met het oog op de belangen genoemd in artikel 2 van de Wet openbare manifestaties (Wom). Motiveer iedere inperking van de demonstratievrijheid.

Dit zijn slechts enkele belangrijke punten van het demonstratierecht. Er zijn nog meer regels en mogelijkheden voor gemeenten om demonstraties te ondersteunen en reguleren. Voor meer informatie over demonstraties en hoe ze te faciliteren, kun je gebruikmaken van de volgende bronnen:

• Handleiding Demonstreren bijkans heilig: De gemeente Amsterdam, de politie en het Openbaar Ministerie stelden deze handleiding op. Hierin vind je uitgebreide informatie over verschillende aspecten die bij een demonstratie aan de orde kunnen komen.
• Vrijheid van meningsuiting en het beschermen en faciliteren van demonstraties is het uitgangspunt van de mensenrechten. Lees de informatie van het College voor de Rechten van de Mens over het grondwettelijk- en mensenrechtelijk kader van demonstraties.
• Rapport Demonstreren, een schurkend grondrecht: In dit rapport biedt de Nationale Ombudsman een handelingskader voor zowel de overheid als demonstranten bij demonstraties. 

Beperken van demonstraties vanwege veiligheidsrisico's 

Demonstraties brengen vaak spanningen met zich mee die gemeenten onder druk kunnen zetten. Zodra er een demonstratie is aangemeld, denkt het domein Openbare Orde en Veiligheid (OOV) na over mogelijke gebeurtenissen en risico's. Soms voelen gemeenten zich genoodzaakt om beperkingen op te leggen of zelfs demonstraties te verbieden vanwege deze risico's. Het uitgangspunt hierbij is de veiligheidsaanpak, waarbij de focus ligt op het handhaven van de openbare orde en het voorkomen van escalaties tijdens demonstraties. Hierbij wordt vooral ingezet op conflictmanagement. Het uitgangspunt is dat conflicten kunnen leiden tot problemen met de openbare orde, wat de veiligheid van mensen in gevaar kan brengen. 

Demonstratierecht onder druk

Vanuit veiligheidsrisico's denken, kan ervoor zorgen dat demonstraties vooraf worden verboden. Maar gezien het recht van mensen om te demonstreren en hun mening te uiten, moet je hier voorzichtig mee zijn. Ook omdat dit kan leiden tot het bestempelen van bepaalde meningen over onrechtvaardigheden als 'polariserend' of 'radicaliserend'. Door bepaalde groepen en bewegingen te problematiseren en criminaliseren, kan de ruimte voor het maatschappelijke debat erg worden beperkt. Een beetje 'polariseren' kan nuttig zijn. Bij veel demonstraties geeft men een mening die niet door iedereen wordt gedeeld. Maar dat mag en is soms ook goed om zaken aan de kaak te stellen.

Achteraf kun je als overheid, als het een grens over gaat en vermeend strafbaar is, tegen een demonstratie optreden. Die verantwoordelijkheid ligt ook bij de samenleving. De gehele gemeenschap, inclusief de gemeente, kan een ander standpunt innemen en zich organiseren met een statement en tegengeluid. 

Het recht om te demonstreren staat wereldwijd onder druk; ook in Nederland. Amnesty Internationaal Nederland maakt zich zorgen, want volgens hen is juist dit fundamentele recht de zuurstof voor de democratie, een ventiel voor ongenoegen. 

Lees meer over demonstratierecht onder druk:

• Rapport Amnesty NL: Demonstratierecht onder druk. Regels en praktijk in Nederland moeten beter. Amnesty laat in deze publicatie zien dat zowel de landelijke als de lokale overheden tekort schieten in het waarborgen van het demonstratierecht.
• Nieuwsbericht College voor de Rechten van de Mens: Demonstratierecht onder druk, blijkt uit aanhouding klimaatactivisten.

Wanneer is een demonstratie geslaagd?

Een geslaagde demonstratie hangt af verschillende factoren. Zo vereist het goede kennis van het demonstratierecht en een goede omgang met de spanningen rondom de demonstratie. Zo moeten beleidsmakers open en transparant zijn over de inzet van middelen en gebruikte tactieken.

Enkele andere succesfactoren zijn: 

• Open communicatie tussen demonstranten, autoriteiten en andere belanghebbenden, zoals de media.
• Een vreedzaam verloop.
• Een goede opkomst, waarbij de demonstratie-locatie voldoende ruimte biedt aan alle aanwezigen.
• Een goede planning met duidelijke routes en tijdschema's.
• Effectieve inzet van middelen en oplossingsgericht handelen bij eventuele incidenten.
• Het behalen van de gestelde doelen van de organiserende partijen.