A501: Socialevaardigheidsproblemen

Kenmerken

Sociale vaardigheden eigen maken is een leerproces van vallen en opstaan. Er is sprake van een probleem wanneer er geen evenwicht gevonden wordt tussen zich kunnen aanpassen aan anderen en ervoor kunnen zorgen dat anderen rekening met je houden. De jeugdige heeft (nog) te weinig vaardigheden in de sfeer van assertiviteit en/of sensitiviteit waardoor hij belemmerd wordt om op een bevredigende manier relaties aan te gaan en te onderhouden. Hij loopt hierdoor het risico afgewezen te worden door leeftijdsgenoten. Er is sprake van een onbalans tussen de taken die passen bij de ontwikkeling van de jeugdige en de vaardigheden waarover hij beschikt.

Subtypes en/of specificaties

Te weinig sociale vaardigheden

Onder sociale vaardigheden verstaan we al die vaardigheden die mensen nodig hebben om op een bevredigende manier relaties te kunnen aangaan en onderhouden. Daarbij gaat het zowel om vaardigheden in de sfeer van assertiviteit, als om vaardigheden in de sfeer van sensitiviteit. Assertiviteit slaat op de houding en vaardigheden die nodig zijn om op het juiste moment en op de juiste manier voor jezelf en je eigen belangen op te komen. Sensitiviteit slaat op de houding en vaardigheden die nodig zijn om op tijd en op een effectieve manier rekening te houden met (gevoelens en belangen van) anderen.

Voorbeelden van sociale vaardigheden zijn:

• vaardigheden om vriendschappen te sluiten (en te behouden)
• vaardigheden om vertrouwensvolle relaties met leeftijdsgenoten en volwassenen aan te gaan
• vaardigheden om in het dagelijkse sociale verkeer thuis en buitenshuis (op school, op straat, in winkels, op het werk, op het sportveld) effectief met anderen te communiceren
• vaardigheden om duidelijk te kunnen maken dat je iets niet accepteert
• vaardigheden om anderen duidelijk te kunnen maken dat je last hebt van hun gedrag en om hen daarmee op te laten houden, zonder ruzie te veroorzaken.

Te weinig sociaal redzaam

Onder sociale redzaamheid verstaan we het vermogen en de vaardigheden die nodig zijn om jezelf te kunnen redden in het leven en in de samenleving. Voorbeelden van vaardigheden op het gebied van sociale redzaamheid zijn:

• weten wat je aantrekt als je naar een verjaardag gaat
• weten hoe je een lekke fietsband moet plakken
• weten hoe je een sollicitatiebrief schrijft
• weten hoe je moet pinnen
• weten hoe je een telefoongesprek begint.

Te weinig weerbaar

Onder weerbaarheid verstaan we het kunnen omgaan met bedreigende situaties, het kunnen inschatten van risico's, het kunnen bedenken van een goede reactie hierop en het kunnen bieden van weerstand tegen de druk uit de omgeving. Een weerbare jeugdige doet niet zo gauw iets waar hij zelf niet achter staat.

Vaardigheden die hierbij horen, zijn bijvoorbeeld:

• kunnen omgaan met pijn
• kunnen omgaan met tegenslag
• nee kunnen zeggen tegen drugs
• nee kunnen zeggen tegen seks als je niet wil of er niet aan toe bent
• nee kunnen zeggen tegen voorstellen om mee te doen met het pesten van anderen.

Te weinig kennis van sociale omgangsvormen

Met sociale omgangsvormen bedoelen we de manier waarop men zich in verschillende sociale situaties dient te gedragen. Jeugdigen die onvoldoende kennis hebben van de (cultureel bepaalde) sociale omgangsvormen en/of deze onvoldoende tot hun beschikking hebben, weten niet hoe ze zich in verschillende situaties moeten gedragen.

Vaardigheden die hierbij horen, zijn bijvoorbeeld:

• weten wanneer je iemand met u aanspreekt en wanneer je jij mag zeggen
• weten wanneer je iemand die aan het woord is wel in de rede mag vallen en wanneer beslist niet
• weten wanneer je met je vingers mag eten
• weten wat je moet zeggen als je tijdens een verjaardagsfeestje binnenkomt en als iedereen naar je kijkt.

Te weinig sociaal inzicht

Onder sociaal inzicht verstaan we het kunnen inschatten van de betekenis van gedrag van anderen en van de betekenis van het eigen gedrag voor anderen.

Voorbeelden van vaardigheden op het gebied van sociaal inzicht zijn:

• kunnen inschatten wie je kunt vertrouwen
• kunnen inschatten voor wie je moet oppassen.

Culturele, leeftijds- en seksespecifieke kenmerken en verloop

Met betrekking tot jeugdigen met een licht verstandelijke handicap is relevant dat:

• er sprake lijkt van een achterstand in de ontwikkeling op het gebied van perspectief nemen en 'theory of mind' (Benson, Faul & Zarcone, 1993)
• deze jeugdigen moeite hebben met het adequaat duiden van sociale signalen ('cues'), vooral als het gaat om signalen met een positieve emotionele lading (Buitelaar, Van der Wees, Swaab-Barneveld & Van der Gaag, 1999)
• deze jeugdigen in sociale situaties die als onduidelijk worden beleefd, sneller kiezen voor negatief (bijvoorbeeld agressief of afhankelijk) gedrag
• bij deze jeugdigen eerder sprake is van problemen met het sociaal aanpassingsvermogen (C102) (Ponsioen & Van der Molen, 2002). 

Het ontbreken of tekortschieten van sociale vaardigheden kan leiden tot problemen op korte en lange termijn. Te denken valt aan (Janssen, 2000):

• problemen in de sociale omgang met anderen (onder andere sluiten van vriendschappen)
• slechte schoolprestaties
• vroegtijdig verlaten van school
• verslaving aan alcohol en drugs
• psychiatrische stoornissen
• stoornissen in de seksuele ontwikkeling
• stoornissen in de perceptie van anderen
• sociaal isolement.